Wanneer het geweld maar niet stopt…

Huiselijk geweld kan samenhangen met een aan­wijsbare oorzaak als armoede, alcoholmisbruik of werkeloosheid. De combinatie van plotselinge, diep ingrijpend gebeurtenissen en onmacht kan leiden tot huiselijk geweld. De hulpverlening kan zo’n gezin helpen door de belangrijkste problemen aan te pakken, waarmee de stress en daarmee ook de kans op huiselijk geweld zal verminderen. Bij dit type van (situationeel) huiselijk geweld volstaat meestal de reguliere hulpverlening.

Er zijn echter ook gezinnen waarbij het huiselijk geweld ernstig en structureel is, en zich afspeelt tegen een achtergrond van multiproblematiek. Er is dan bijvoorbeeld sprake van zowel schuldenproblematiek, ­verslaving, licht verstandelijke beperking (LVB) en/of persoonlijkheidsproblematiek. Deze gezinnen hebben nogal eens een klein sociaal netwerk waardoor steun van buitenaf ontbreekt en er weinig zicht is op wat er achter de voordeur speelt. Vaak zijn er bij deze gezinnen meerdere hulpverleners betrokken.

Soms escaleert zo’n situatie met in het uiterste geval een dodelijke afloop, zoals het drama rond het vermoorde kind Savanna (Alphen a/d Rijn 2004) of het gezinsdrama in Den Haag (2005). Naar aanleiding van deze laatste tragische gebeurtenis verschijnt het rapport van de commissie Diekstra in 2006. De belang­rijkste aanbevelingen uit dit rapport zijn: waarborg de noodzakelijke informatie-uitwisseling tussen partners betrokken bij een gezin, zorg voor een adequate risicotaxatie van de situatie, en zorg voor de vereiste afstemming en samenwerking tussen hulpverlening en beschermingsmaatregelen.¹

Deze maatregelen blijken echter in de praktijk niet eenvoudig te realiseren. Discontinuïteit en onvoldoende langdurige hulp door wisselende hulpverleners of regels van de hulpverlenende instanties en het niet mogen delen van relevante gegevens door de privacywet (AVG), staan adequate hulp in de weg. Dit alles komt de hulpverlening en het vertrouwen van het gezin in de hulpverlening niet ten goede.

In 2014 blijkt uit onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut dat de aanpak van huiselijk geweld en kindermishandeling nog lang niet afdoende is. In gezinnen die in de periode 2009-2012 zijn gevolgd waarbij sprake was van ernstig fysiek geweld, is het geweld na 1,5 jaar – ondanks hulpverlening – niet significant verminderd.² Er zouden twee belangrijke elementen in de aanpak ontbreken: 1) onvoldoende vertaling van de complexiteit van de situatie in een goed op elkaar afgestemde multidisciplinaire aanpak; 2) onvoldoende kennis bij de hulpverleners over hoe het geweldspatroon succesvol kan worden doorbroken.³

Naar aanleiding van de bevindingen van dit en andere onderzoeken hebben de ministeries van Justitie en Veiligheid, Volksgezondheid, Welzijn en Sport, en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) een landelijk programma opgesteld: Geweld Hoort Nergens Thuis (GHNT).⁴

Doel van dit programma is huiselijk geweld en kindermishandeling eerder in beeld te krijgen, het zo snel mogelijk te stoppen en de achterliggende problematiek duurzaam op te lossen.

Vervolgens wordt in 2017 op basis van het VNG-­programma “Doorontwikkeling Veilig Thuis”⁵ het kwaliteitskader voor een Multidisciplinaire Aanpak of MDA++ ontwikkeld. Daarbij stelt men dat ‘op basis van beschikbare kennis de verwachting is gerechtvaardigd dat deze aanpak leidt tot stoppen van het geweld, realiseren van duurzame veiligheid, herstel van ontwikkelkansen en kwaliteit van leven’. In de loop van 2018 moest in heel Nederland MDA++ actief zijn, waarbij vooral sturing op samenwerking, in de uit­voering en op randvoorwaarden noodzakelijk zou zijn.⁶

In april 2018 gaat in regio Haaglanden MDA++ van start. GGD Haaglanden is vanaf de start bij MDA++ betrokken en ondersteunt door tussentijdse evaluaties de verdere ontwikkeling ervan.

De kern van MDA++ is de verbeterde samenwerking tussen de verschillende organisaties en sectoren. Door regelmatig overleg tussen alle benodigde partijen wordt de kracht van de verschillende sectoren (welzijn, zorg en justitie) gebundeld. MDA++ faciliteert de uitwisseling van informatie tussen de bij het gezin betrokken hulpverleners. Hierdoor is iedereen op de hoogte van de gebeurtenissen uit het verleden en van de meest recente ontwikkelingen binnen een gezin.

Door deze opzet kunnen organisaties elkaar waar nodig versterken of ondersteunen, en zodoende de aanpak effectiever maken. Onder leiding van een voorzitter (later procesregisseur genoemd) bespreekt de expertpool (een team van deskundigen) van MDA++ de casus. Deze expertpool kent vaste vertegen­woordigers van organisaties die vaak betrokken zijn bij huiselijk geweld of kindermishandeling, zoals Perspektief, YOUZ, MEE of Brijder. Daarnaast sluiten ook vertegenwoordigers van andere bij het gezin betrokken partijen aan. De expertpool van MDA++ volgt het proces en bepaalt en adviseert wat er zou moeten gebeuren. De leden van de expertpool stellen (veiligheids)afspraken op voor het gezin, maar zijn zelf geen uitvoerende instantie. De contacten tussen de expertpool en het gezin verlopen via de casus­regisseur. De casusregisseur heeft een uitgebreid pakket van aandachtspunten (zie box) en is het aanspreekpunt voor het gezin volgens het principe één gezin, één plan, één regisseur. Dit voorkomt tegenstrijdige adviezen, garandeert continuïteit en er wordt een behandelrelatie met de betrokkenen ­opgebouwd. Mogelijk is het winnen van vertrouwen wel de belangrijkste taak van de regisseur.

Alle meldingen van huiselijk geweld en/of kinder­mishandeling komen samen bij Veilig Thuis (VT).

In Haaglanden (2021) waren dit 9320 meldingen.⁹ Op basis van de informatie en al aanwezige oude informatie bepaalt VT of een casus in aanmerking komt voor MDA++. Dit is uiteindelijk maar een heel klein deel van alle door VT behandelde casussen (in Haaglanden rond de 1%).

In januari 2020 zijn sinds de start van MDA++ in ­Haaglanden 35 casussen in behandeling genomen. Uit een eerste procesevaluatie blijkt dat de opzet van MDA++ overeenkomt met de theoretisch beschreven visie. Een analyse toont dat al deze casussen in ruime mate voldoen aan de gestelde criteria voor MDA++. De belangrijkste zijn: middelengebruik, psychische problematiek, licht verstandelijke beperking (LVB) en een lange voorgeschiedenis van huiselijk geweld. Veel van de problemen waarmee de leden van het gezin mee kampen komen in een onderzoek van het Trimbos-instituut naar voren als voorspellende factoren voor een ‘hermelding’ huiselijk geweld.¹⁰ Veelal spelen ook financiële problemen en sociale isolatie (gezinnen zonder of met een zeer klein sociaal netwerk) een rol. Bij tweederde van de gezinnen gaat het om een gebroken gezinsverband. In alle gevallen gaat het om een moeder met een of meerdere kinderen, waarvan 68% van de kinderen minderjarig is. In eenderde van de gezinnen is er een partner aanwezig.

Alle gezinnen hebben te maken gehad met bemoeienis van politie en hulpverlening. De casus­beschrijvingen vermelden herhaaldelijk: ‘negatief staan van het slachtoffer tegenover hulpverlening, wantrouwen en het niet willen doen van aangifte’. Zo weigert een moeder met een LVB alle hulpverlening en is een andere moeder bang dat de kinderen uit huis worden geplaatst. De bij de MDA++ -aanpak betrokken partijen staan dus voor de moeilijke taak vertrouwen te winnen en een passend antwoord te zoeken op de langer bestaande geweldspatronen met soms niet of moeilijk te veranderen achterliggende oorzakelijke factoren.

De aanpak van MDA++ werkt volgens de principes van gefaseerde ketenzorg. Essentieel daarin is dat als eerste het geweld stopt, zodat er directe veiligheid ontstaat. Voldoende directe veiligheid geeft rust en ruimte voor de betrokkenen om aandacht te besteden aan de problemen die een duurzame veiligheid in de weg staan. Om directe veiligheid te waarborgen wordt met het gezin een veiligheidsplan opgesteld, waaraan ieder gezinslid zich dient te houden. Dit gebeurt veelal op vrijwillige basis. Dit veiligheidsplan bevat een aantal bodemeisen die volgens het team nodig zijn om de directe veiligheid te garanderen. Het overtreden van deze bodemeisen betekent dat de directe veiligheid in gevaar komt. Knelpunt hierbij is dat het niet altijd lukt om met alle betrokken gezinsleden afspraken te maken. Zo is de geweldspleger soms niet betrokken doordat deze gedetineerd of onvindbaar is, of weigert mee te werken. Ook het streven om het netwerk te betrekken bij het toezien op of helpen bij het zich houden aan de veiligheids­afspraken, lukt niet altijd doordat er onvoldoende netwerk bij het gezin is betrokken.

Wanneer cliënten niet willen of kunnen meewerken moet de directe veiligheid worden gerealiseerd via een dwang- of drangkader. In de beginperiode van MDA++ bleek dit moeizaam te realiseren, maar ­gaandeweg zijn hierin belangrijke stappen gezet. Veel vaker dan voorheen zitten tijdens het MDA++ overleggen de drie reclasseringsorganisaties (3RO), ­Jeugdbescherming en de Raad voor de Kinder­bescherming (RvdK) aan tafel die vanuit een dwang- en drangkader kunnen werken. Een stevige band tussen MDA++ en het Openbaar Ministerie is hierbij van groot belang. Echter, hiermee wordt niet het hele probleem van het zich niet houden aan de veiligheidsafspraken opgelost. Niet elke overtreding is zichtbaar of ernstig genoeg voor een justitieel traject. Daarbij moeten maat­regelen als een gedwongen uithuisplaatsing van een minderjarig kind goed worden gewogen en alleen met de grootste terughoudendheid worden ingezet.

Het rapport Diekstra benadrukt het belang om een goede risicotaxatie van iedere situatie te maken.¹ Dit gebeurt tijdens de MDA++-overleggen met een veiligheidsschaal van 0 tot 10, waarbij 0 staat voor ‘totaal onveilig’ en 10 voor ‘geen onveiligheid’. Hulpverlening en maatregelen worden hierop aangepast. De mate van veiligheid fluctueert en moet gedurende het hele MDA++ -traject worden gemonitord. Wanneer er een score op de veiligheidsschaal van 6 of hoger is bereikt (voldoende veilig), richt de hulpverlening zich op de belangrijkste risicofactoren die in relatie staan tot de onveiligheid met als doel stabiele veiligheid te creëren. Aanbevolen wordt risicofactoren met het grootste effect op veiligheid te prioriteren.⁵

Dit blijkt echter niet eenvoudig. Het is lastig het grote aantal problemen te prioriteren, waarbij de verschillende betrokken professionals verschillende problemen belangrijk vinden. Ontbrekende informatie kan de probleemanalyse vertragen, waardoor belangrijke maar minder urgente problemen voorrang kunnen krijgen. Soms volgt een nieuw MDA++ -overleg pas na een nieuwe escalatie, of bij nieuwe problematiek. Er bestaat dan het risico dat er (te)veel wordt ingezoomd op deze nieuwe feiten en de aanpak een ad hoc of reactief karakter krijgt. Dit vraagt om een goede regie. De aanvankelijke opzet met een wisselend voorzitterschap voldeed hier onvoldoende aan. Daarom zijn er in de huidige ­invulling van MDA++ twee vaste procesregisseurs (voorheen voorzitters), met elk hun eigen team (expertpool) en caseload.

Ieder gezin krijgt een eigen casusregisseur. Na de start van MDA++ bleek dat er niet altijd een geschikte persoon beschikbaar was. De casusregisseurs waren afkomstig uit verschillende organisaties en hadden door hun verschillende achtergrond ook wisselende taakopvattingen. De rol van casusregisseur is nu verstevigd en daardoor komt deze belangrijke functie beter tot zijn recht. Doordat het MDA++ traject vaak langdurig is (langer dan een jaar), komen wisselingen van casusregisseur gedurende dit traject helaas voor. Dit schaadt de band die moet ontstaan tussen regisseur en gezin. Daarbij heeft de casusregisseur de taak relevante veranderingen of escalaties binnen het gezin te rapporteren aan de procesregisseur van het MDA++ -team, zodat de casus opnieuw kan worden besproken met de MDA++ -expertpool. Hierdoor kan er geen sprake zijn van geheimhouding, wat het vertrouwen verder kan schaden.

Bij het gezin betrokken organisaties hebben hun eigen werkwijze en streven hierbij hun eigen (hulp)doelen na, die mogelijk niet stroken met het veiligheidsplan. Hoewel MDA++ uitwisseling van gegevens moet faciliteren, zijn de organisaties toch niet altijd op de hoogte van elkaars plannen. De verschillende hulpverleningstrajecten kunnen daardoor nog steeds door elkaar lopen, waarbij er onduidelijkheid is over welke problemen in welke volgorde worden aangepakt. Wanneer het dan niet duidelijk is wie het centrale aanspreekpunt is, geeft dit onrust bij het gezin. Het is de niet eenvoudige taak van MDA++ en de casusregisseur de hulpverlening tot één plan te stroomlijnen. Dit vraagt om een goed getrainde, gespecialiseerde casusregisseur die vanuit MDA++ contact onderhoudt met alle gezinsleden, de casus monitort, toeziet op de uitvoering van het veiligheidsplan en de mogelijkheid heeft dit bij te sturen.

De enorme impact van langdurig ernstig huiselijk geweld op betrokkenen en maatschappij kan niet worden overschat. De gevolgen van dergelijk geweld, zoals levenslang getraumatiseerde kinderen, slachtoffers met ernstige psychische en vaak lichamelijke problemen en plegers die herhaaldelijk met justitie in aanraking komen, brengen, naast het enorme persoonlijke leed, ook hoge maatschappelijke kosten met zich mee. Bovendien is er een vergrote kans dat dit patroon van gewelddadigheid zich in volgende generaties herhaalt (intergenerationele overdracht).¹¹ Het stoppen van dit geweld vraagt om een lang­durige stevige en goed gecoördineerde aanpak die tot voor kort niet voorhanden was.

De bij MDA++ Haaglanden betrokken partijen hebben sinds de start in augustus 2018 noemenswaardige vooruitgang geboekt. Voor het opstellen en succesvol uitvoeren van een plan-van-aanpak op basis van alle beschikbare kennis om langdurig ernstig huiselijk geweld te laten stoppen, dienen de randvoorwaarden op orde te zijn, en moet actief worden gestuurd op samenwerking en uitvoering.

Zo ontbrak het aanvankelijk aan een geschikte, veilige locatie en in de praktijk bleek een krachtiger sturing van het proces en de vergaderingen nodig. De samenwerking tussen de justitiële, medische en zorgketen was niet optimaal en het was zoeken hoe om te gaan met hulpverlening, drang en dwang. Ook de afstemming met het gezin zelf en anderen betrokkenen (school, familie, lokaal veld, etc.) leverde problemen op. Niet alle gezinsleden kunnen of willen aan dit proces meewerken en niet altijd bestaat er een sociaal netwerk.

Inmiddels is MDA++ ondergebracht bij het Zorg- en Veiligheidshuis Haaglanden, de coördinatie en sturing zijn verbeterd en de relatie met het gezin heeft in de persoon van de casusregisseur serieuze aandacht gekregen.

Goed nieuws is het besluit begin 2022 om de MDA++--aanpak in regio Haaglanden structureel te financieren. Hierdoor ligt de weg open voor een verdere ontwikkeling en uitrol van de aanpak. Het zal altijd veel tijd, creativiteit en geduld vragen om de complexe situaties waar MDA++ mee wordt geconfronteerd om te vormen tot duurzame, relatief veilige situaties. Dit is en blijft een zaak van lange adem. Met de MDA++-aanpak is een belangrijke stap in de goede richting gezet.