In 2021 volgden zo’n 22.000 studenten een mbo-opleiding in regio Haaglanden. 1 Ondanks de grootte van deze groep, is er relatief weinig bekend over deze studenten. Met name wat betreft de (mentale) impact van de coronapandemie en hoe het nu, enige tijd na de meest extreme coronamaatregelen, met hen gaat. Bovendien wordt een deel van de mbo-studenten als ‘kwetsbaar’ beschouwd, bijvoorbeeld vanwege een ingewikkelde thuissituatie, een onduidelijk beroepsbeeld en andere sociaal-maatschappelijke of sociaal-emotionele problemen. 2 Vanuit deze context is dit verkennende onderzoek uitgevoerd, om inzicht te verkrijgen in het welbevinden en de veerkracht van mbo-studenten in de regio. Aan studenten is gevraagd hoe zij de coronaperiode hebben ervaren en of deze periode nadien nog invloed had op hun (dagelijkse) leven. Ook zijn docenten en studiebegeleiders geïnterviewd om inzicht te krijgen in het welbevinden, de veerkracht en de socialisatie van de mbo-studenten.

Voor dit onderzoek zijn 3 focusgroepen gehouden met 28 mbo-studenten en 5 interviews met 7 mbo-medewerkers (docenten en loopbaanbegeleiders), die studeren aan of werken bij een mbo-instelling in regio Haaglanden. De studenten en medewerkers waren verbonden aan de opleidingen Onderwijs en Kinderopvang, Zorg en Welzijn en Business & Law. Bij deelname aan een focusgroep kregen de studenten vrijstelling van een opdracht. Zij waren op de hoogte van het feit dat het een gesprek was over corona, maar kregen geen verdere details. Deelname was geheel vrijwillig.

Om de verspreiding van het coronavirus tegen te gaan, werden alle opleidingsinstellingen gedwongen om over te schakelen op online leeromgevingen. Waar het wetenschappelijk onderwijs (wo) en hoger beroepsonderwijs (hbo) doorgaans al veel zelfstudie bevatten, staat het mbo traditioneel bekend om de praktische aanpak van onderwijs. De beroepsbegeleidende leerweg (BBL) bijvoorbeeld, is een leerweg binnen niveau 2 en 3 van het mbo, waarbij leerlingen vanaf het begin van de studie 3 of 4 dagen per week werken en in de praktijk kennis opdoen. De andere dag(en) gaan ze naar school.

Onlineonderwijs was een grote omschakeling voor zowel studenten als docenten. Niet alle studenten hadden toegang tot een laptop, en veel docenten moesten in korte tijd leren werken met onlineprogramma’s als Microsoft Teams. Naarmate de pandemie vorderde, konden veel scholen leenlaptops aanbieden, maar het digitaal lesgeven – en digitaal een les volgen – bleef in sommige gevallen lastig.

‘[…] voor mij was het hel, want ik moest in Teams. Ik moest überhaupt Teams installeren en weet ik wat. Ik heb gewoon heel regelmatig “help!” geroepen. […] Want dan merk je wel dat je als wat oudere docent, […] een inhaalslag moet maken hoor.’ – Docent

‘Fysiek is het ook anders. Als er studenten zijn, luisteren ze wel naar de docent, want als de docent praat dan is iedereen stil. Maar via online, dan boeit het niet, dus doe je maar wat.’ – Student

‘Ik moest het jaar ook overdoen en toen ging het ook weer niet heel erg lekker. Toen hadden we nog steeds wel een beetje online en op school, maar ik deed niets. Ik deed gewoon mijn camera uit en zette mijn scherm gewoon ergens neer waar deze gewoon bleef liggen. Ik nam hem zelfs op een gegeven moment mee naar de winkel. Dan ging ik via mijn telefoon op Teams en daarna ging ik naar de winkel.’ – Student

Ook de praktijklessen moesten, waar mogelijk, digitaal gegeven worden. Dit bracht extra uitdagingen met zich mee. Niet alleen voor studenten om te leren, maar ook voor docenten om de essentie van praktijkvakken effectief over te brengen. In sommige gevallen konden praktijklessen zelfs helemaal niet doorgaan, wat invloed had op de leerervaring van studenten. Dit gold met name voor vakgebieden als Zorg en Techniek, die afhankelijk zijn van fysieke interactie.

‘Zorgstudenten snap ik wel, […] tijdens die coronatijden mis je echt zoveel praktijk. Theorie valt nog mee, maar je mist zoveel praktijk dat je je niet zelfverzekerd voelt om dat uit te voeren bij andere mensen. Dat is wel echt verantwoordelijk werk.’ – Student

Ondanks de moeilijkheden die digitaal onderwijs met zich meebracht, waren er ook enkele positieve aspecten. De overgang naar een digitale omgeving zorgde voor creatieve oplossingen en nieuwe perspectieven.

‘De leukste les vond ik toen zij verbandmiddelen hadden meegekregen. Wij doen natuurlijk heel veel handelingen en toen ze een vinger moesten inzwachtelen heb ik echt de leukste dingen gezien. […]
Op een gegeven moment kwam er een klein kind in beeld [en toen zei een student, red.] “Kijk, zij wil ook [meedoen, red.]”. Nou ja, het is toch wel heel grappig dat je zo’n kleintje ziet [meedoen, red.].’ – Docent en studieloopbaanbegeleider

Toetsen moesten ook digitaal worden afgenomen. Het ontbreken van fysieke aanwezigheid maakte het lastig om toezicht te houden tijdens digitale examens. Daar werd soms misbruik van gemaakt en dat zorgde voor twijfels over de juistheid van de beoordelingen. Door de beperkingen en verschillen tussen scholen in onlineonderwijs, was er veel variatie in hoe er digitaal getoetst werd. Praktijkexamens konden in sommige gevallen helemaal niet doorgaan, wat tot studievertraging leidde.

‘Bij het mbo doen ze natuurlijk bepaalde examens in de praktijk. En die worden ook beoordeeld door mensen van de praktijk. En dat lukte toen niet. Dus die leerlingen konden niet afstuderen, want zij misten nog examens.’ – Docent

‘En dan ga je online toetsen maken, dus kon je alles opzoeken wat je wilde.’ – Student

Sommige studenten die meededen aan het onderzoek, zaten tijdens de coronaperiode deels op de middelbare school. De overgang van middelbaar naar vervolgonderwijs, en voor sommigen ook het maken van een studiekeuze, was tijdens de coronaperiode anders dan verwacht. Een aantal studenten benoemde dat ze bepaalde vaardigheden niet goed hebben kunnen ontwikkelen op de middelbare school, die eigenlijk wel nodig zijn op het mbo. Dit heeft directe consequenties voor het leren op het mbo.

‘Vroeger kreeg je op de middelbare school instructies hoe je moest samenvatten en dat mis je eigenlijk tijdens de onlinelessen. Er worden gewoon dingen gezegd en het is aan jou wat je noteert of niet en dan krijg je uiteindelijk een toets. Maar toen ik gewoon fysiek op school zat, kwamen de docenten naar je toe en vroegen of je een samenvatting had of hulp nodig. En dat miste je dan heel erg.’ – Student

Studenten geven aan dat stagelopen tijdens de coronaperiode erg zwaar was en dat ze het gevoel hadden dat er niet echt rekening met hen werd gehouden. De werkdruk was vaak al hoog voor de pandemie, bijvoorbeeld in de kinderopvang en de zorg. Onder andere uitval van personeel door ziekte, droeg bij aan extra druk tijdens de pandemie. Deze toegenomen druk in veel organisaties, zorgde ervoor dat er niet altijd genoeg tijd was voor goede begeleiding van studenten tijdens hun stage. Daarentegen moesten de studenten wel volop meedraaien en kregen ze soms zelfs meer verantwoordelijkheden dan normaliter van hen verwacht zou mogen worden. Bij een aantal studenten speelde tevens mee dat er op hun school een technische fout was opgetreden, waardoor zij geen toegang hadden tot bepaalde systemen. Kennis hiervan is echter wel cruciaal en wordt ook van de studenten verwacht wanneer zij beginnen aan een stage. Deze achterstand heeft veel gedaan met het zelfvertrouwen van de gedupeerde studenten.

‘Ik merkte ook wel dat ze op stage echt gigantische verwachtingen hadden. Ik was net nieuw en had op school niets geleerd. En ik vind dat er geen rekening mee is gehouden. Ze hebben nooit gekeken naar wat jij kan, mag en wat school jou tot nu toe al heeft verteld. Het was overal een beetje van: zoek het maar gewoon lekker uit.’ – Student

‘[...] je voelt je wel een beetje dom als je daar komt en zegt: sorry, ik heb geen idee hoe dit systeem werkt. En dan zeggen zij: dit krijg je toch in het eerste jaar?’ – Student

‘Wij werken hier ook met zorgstudenten en sommige van hen die in ziekenhuizen hebben gewerkt, zagen patiënten [die kwamen te overlijden, red.]. Dat heeft heel veel impact op hen.’ – Docent Burgerschap

Docenten geven het signaal dat de houding van studenten is veranderd tijdens en na de coronaperiode. De studenten zouden zich volgens hen meer als ‘klanten’ gedragen, zowel op school als tijdens stages. Veel studenten voelden zich tijdens onlineonderwijs niet gemotiveerd genoeg om actief deel te nemen aan de lessen of hier überhaupt moeite voor te doen. Voor veel docenten was het een grote uitdaging om de studenten met deze houding te betrekken bij de lessen.

‘Het niet komen opdagen op stages of op school is verergerd door corona. Het is echt een uitdaging om ze überhaupt te begeleiden om aanwezig te zijn. Mijn collega’s van het onderwijsteam zijn bezig met de basis, het op tijd komen, je afmelden.’ – Studieadviseur

‘Studenten hebben de houding: ik heb jou niet nodig en bewijs maar dat ik je nodig heb.’ – Docent

‘Je kreeg de opdracht om een verslagje te maken en op te sturen. Leuk dat je dat nu zegt, maar ik ga dat verslag niet maken als ik uit Teams ben. […] Je bent sowieso al gedemotiveerd, want je zit gewoon in je pyjama. Dus dat heeft eigenlijk een soort van geen zin. Ik geloof er wel sterk in dat ze het anders konden oppakken, de docenten.’ – Student

Ook de groepsvorming in een klas lijkt anders sinds de coronaperiode. De bekende, traditionele interactiemomenten komen minder vaak voor, zoals samenwerken aan opdrachten of gesprekjes tussen studenten. Daarbij is school voor studenten niet alleen een plek om te leren, maar heeft school ook een sociale functie. School is een plek waar vrienden en vriendinnen elkaar zien. Door het wegvallen van fysiek onderwijs, vielen deze sociale contacten (grotendeels) weg. Dit kan geleid hebben tot een minder hechte band binnen de klas en mogelijk zelfs tot het ontstaan van sociaal isolement bij sommige studenten. Het wegvallen van sociale contacten en meer zelfstandig (thuis)werken aan opdrachten tijdens de coronaperiode, lijken na de coronaperiode nog steeds van invloed op de socialisatie van mbo-studenten. De behoefte om samen te werken aan schoolopdrachten lijkt minder, nu studenten hebben ervaren dat ze ook prima zelf opdrachten kunnen doen.

‘Ik denk ook wel dat heel veel mensen sinds de corona meer op zichzelf zijn geworden en minder sociale contacten hebben. Dat ze het zelf uitzoeken, zelf wat oplossen en niet meer zo snel neigen naar medestudenten. Omdat je dat al die tijd alleen hebt moeten doen, dus dan gaat het ook niet sneller.’ – Student

‘Er is niet echt meer binding in een klas, zoals ik dat zelf vroeger heb gehad en dat merk ik heel erg in de pauzes. Ze zitten allemaal los van elkaar, ze praten niet echt.’ – Docent Burgerschap

Andere studenten gaven echter aan dat hun relatie met vrienden juist sterker werd tijdens de coronaperiode.

‘Ik heb juist een betere band met mijn vrienden van school gekregen, want wij belden iedere dag, dus ook na onze les of tijdens de lessen. Daardoor spraken we elkaar eigenlijk bijna de hele dag wel. Wij hadden ook wel gewoon dat we met zijn vieren even wat gingen doen. Dat we thuis wat meer met elkaar deden.’ – Student

Door het wegvallen van school en fysieke lessen, waren sommige studenten meer op zichzelf aangewezen. Studenten die bijvoorbeeld enig kind zijn, gaven aan dat zij het in de coronaperiode vaak alleen moesten redden. Niet alleen de eigen eenzaamheid speelde een rol. Ook het zien van eenzaamheid in de omgeving, zonder hier iets aan te kunnen doen, gaf een gevoel van machteloosheid. Het niet kunnen bezoeken van ouderen (bijvoorbeeld oma’s en opa’s) vanwege de maatregelen, werd vooral als negatief ervaren en studenten maakten zich hierdoor meer zorgen.

‘Ja, ik denk dat eenzaamheid bijna dodelijk is eigenlijk. Eenzaamheid heeft veel slechte effecten op de gezondheid. Dus ik denk eigenlijk dat dit misschien zelfs wel erger was dan corona zelf.’ – Student

Ook al zijn de coronamaatregelen al enige tijd niet meer van toepassing, het is belangrijk dat onderwijsinstellingen hier een doeltreffende aanpak voor ontwikkelen. Zodat studenten de nodige ondersteuning en begeleiding ontvangen in het omgaan met de sociaal-emotionele uitdagingen als gevolg van de coronamaatregelen.

‘Er moet worden gezorgd voor meer verbinding, op een subtiele manier. Dat ze kunnen aanhaken zonder dat ze per se hoeven te bekennen eenzaam te zijn, zonder gezichtsverlies. En tegelijkertijd dat ze ook weten: hé, bij hen kan ik terecht als ik er wel dieper over na wil praten. En dat wij dan ook kijken naar waar zij zitten, welke kanalen zij het meest gebruiken en daarbij aansluiten, om deze studenten zo te bereiken.’ – Studieadviseur

Daarnaast lijkt het erop dat het missen van bepaalde leer- en interactiemomenten tijdens de pandemie, een negatieve weerslag heeft gehad op de mentale en sociale ontwikkeling van studenten. Docenten zien al gevolgen, zoals een toename van ‘dipjes’, maar de langetermijneffecten zijn nog niet bekend.

‘Ik heb wel de indruk dat corona sommige dingen heeft versterkt qua onzekerheden en dipjes, omdat ze de afgelopen jaren niet op natuurlijke wijze hebben kunnen oefenen wat wij toen in deze levensfase hebben kunnen oefenen. Dus dat is nog wel echt wat extra zoeken voor ze.’ – Studieadviseur

Tegelijkertijd zien docenten dat er ook veerkracht zit in de meeste studenten.

‘Er is wel degelijk een impact geweest op het mentale welbevinden, maar er zit ook best wel wat veerkracht in de meeste studenten.’ – Studieloopbaanbegeleider

Sommige studenten gaven aan dat zij zich door het missen van praktijklessen, waarin zij essentiële vaardigheden voor hun toekomst leren, onzeker voelen om bepaalde handelingen uit te voeren. Ook hebben ze het gevoel dat anderen aan hen twijfelen. Het wegvallen van ‘echte’ toetsen en examens leidt ertoe dat studenten zich afvragen of ze hun diploma of het overgaan naar een nieuw leerjaar, wel hebben verdiend.

‘Soms dacht ik oprecht wel: als ik nu mijn examens had moeten doen, had ik deze niet gehaald. Dus dan ga je wel denken: heb ik dan eigenlijk wel mijn diploma verdiend?’ – Student

‘Ze voelen zich dan minder belangrijk, maar ik weet niet per se of dat komt door corona. [Het, red.] is altijd een opmerking die je hoort: “ja maar ik doe maar mbo”. Mbo’ers denken dat het helemaal niks voorstelt, maar het is gewoon een volwaardige opleiding waarmee je gewoon aan het werk kan.’ – Docent Burgerschap

Studenten gaven aan dat zij zich niet gehoord voelden, bijvoorbeeld doordat zij niet genoemd werden tijdens de coronapersconferenties. Zij voelden zich ook tekortgedaan in hun behoeften. Onder andere werd goede begeleiding gemist, zoals ook eerder genoemd. Enkele studenten gaven daarnaast aan dat zij het niet eens waren met sommige beslissingen die genomen werden over het (mbo-) onderwijs. Bijvoorbeeld het lang openhouden van scholen aan het begin van de pandemie.

‘Ze voelen zich niet geholpen, niet gehoord, […] ongezien, ook wel onzichtbaar.’ – Docent Burgerschap

‘Het was meer van: de winkels gaan sluiten, de winkels kunnen geen winst meer maken. Dit, dat, dit en geld en geld. Maar nooit hoe het met ons ging.’ – Student

Studenten voelden zich tijdens de coronaperiode erg beperkt in hun vrijheid en kunnen zich (bijna) niet meer voorstellen dat ze zo’n periode hebben meegemaakt. Het gevoel dat er een waardevolle periode uit het leven is afgepakt die niet meer terug te krijgen is, heerst veel. Ook het feit dat sociale activiteiten op school of daarbuiten niet konden doorgaan, heeft een negatieve impact gehad op studenten. Vormende overgangsrituelen en activiteiten zoals een studiereis, examenstunt of eindfeesten konden niet doorgaan. Dit ervaarden studenten als groot gemis.

‘Ik vind het ook gewoon jammer dat die tijdsperiode mij een soort van is afgenomen. Ik was toen een 16-jarige leerling met eigenlijk nog heel veel andere kansen om te doen, wat niet kon door de corona. Dus ik baal er ook eigenlijk heel erg van, dat dat van mij is afgenomen.’ – Student

Door het wegvallen van fysiek onderwijs konden studenten meer uitslapen en in het algemeen ervoeren zij meer rust. Voor sommige studenten droeg ook het wegvallen van de (lange) reistijd bij aan hun rust. Studenten gaven aan gedurende de pandemie meer uitgerust te zijn dan voorheen en het gebrek aan fysiek onderwijs als vrijheid te hebben ervaren. Studenten missen deze vrijheid nu scholen weer net zo functioneren als voor de pandemie.

‘Als ik thuis die onlinelessen had, ging het op zich voor mij wel beter. Ik probeer het leren een beetje bij te houden, maar heb ook diabetes en ben vaak ziek. Dus dat ik thuis gewoon rust had en zo een beetje kon uitrusten. In plaats van elke dag naar school gaan en last van mijn hoofd hebben. Dat gewoon thuisblijven, uitrusten en uitslapen was wel fijn voor mij.’ – Student

‘Ik heb juist een veel betere band gekregen met mijn zussen en broer. Omdat je dan niet meer contact hebt met mensen buiten.’ – Student

‘Ik ben zelfstandiger geworden en meer gedisciplineerd. Hierdoor kan ik ook veel beter plannen maken en me ook hieraan houden. Dat vond ik wel een voordeel.’ – Student

De bovengenoemde resultaten staan niet op zichzelf. Soortgelijke effecten ten gevolge van de coronaperiode, zijn ook gevonden in andere onderzoeken onder mbo-studenten. Het wegvallen van sociale activiteiten en gebrek aan sociale contacten zijn hier voorbeelden van. 3, 4, 5 Vergeleken met studenten uit het hbo en wo, zijn mbo-studenten mogelijk kwetsbaarder voor de gevolgen van de coronapandemie en hebben zij een groter risico op mentale gezondheidsproblemen. Deze verhoogde kwetsbaarheid kan veroorzaakt worden door sociaalmaatschappelijke of sociaal-emotionele problemen. Mbo-studenten zijn daarnaast veelal jonger dan bijvoorbeeld hbo- of wo-studenten.

Sociale interactie wordt gezien als een belangrijk onderdeel van het onderwijsproces, wat bijdraagt aan de persoonlijke ontwikkeling van studenten. 6 Uit de Gezondheidsmonitor Jongvolwassenen 2022 blijkt dat een derde van de mbo-studenten in regio Haaglanden zich eenzaam voelde door de coronapandemie. 7

Uit onderzoek van het RIVM en Amsterdam UMC, dat is uitgevoerd tijdens de coronapandemie, blijkt dat er een aanzienlijke invloed was op het welbevinden van mbo-studenten. Bijna alle studenten gaven aan minder lekker in hun vel te zitten en weinig vertrouwen in de toekomst te hebben. De stress van online leren, onzekerheid over de toekomst en het omgaan met de impact van de pandemie op hun persoonlijke leven, hebben mogelijk allemaal invloed gehad op de mentale gezondheid. 3 Volgens onderzoek van het CBS was het aantal voortijdige schoolverlaters in 2021/2022 het hoogst onder niveau 1 mbo’ers (30%). 8 De meest genoemde redenen voor het voortijdig verlaten van een opleiding waren: een inhoudelijk niet goed bij de verwachting van leerlingen aansluitende opleiding, psychische problemen bij leerlingen en een slecht georganiseerde opleiding. Onderzoek uit Utrecht toont aan dat mbo-studenten in het voorjaar van 2020 vaker hyperactiviteit, sociale problemen en druk door schoolwerk rapporteerden, dan in het najaar van 2019. 9

Vanwege de praktische insteek van het mbo-onderwijs zijn er na de coronapandemie met name in de beroepsgerichte vaardigheden en kennis veel achterstanden geconstateerd. 10

Tijdens de coronaperiode voelden veel mbo-studenten zich niet begrepen en soms aan zichzelf overgelaten. De plotselinge overgang van fysiek naar onlineonderwijs beïnvloedde niet alleen hun onderwijsprestaties, maar ook hun algemene welzijn en sociale ontwikkeling. Daarnaast werden stageperiodes bemoeilijkt, doordat er onvoldoende begeleiding was. Dat zorgde voor een zware periode met hoge verwachtingen en weinig ondersteuning. Volgens de studenten werd er tijdens de pandemie onvoldoende rekening gehouden met hun specifieke situatie. Dat versterkte bij studenten het gevoel zich onbegrepen te voelen. Mbo-studenten hadden behoefte aan meer steun, begrip en flexibiliteit. Het gebrek aan persoonlijke ondersteuning en sociale interactie zorgde ervoor dat studenten zich vaak geïsoleerd voelden en het moeilijk vonden om gemotiveerd te blijven voor hun studie. Het is daarom belangrijk dat onderwijsinstellingen de verbinding tussen studenten blijven stimuleren en versterken. Naast deze sociale interactie is het ook van belang dat de behoeften van studenten serieus genomen worden en centraal staan in het onderwijs. De (langetermijn)gevolgen voor de sociale en maatschappelijke ontwikkeling en de persoonsvorming van studenten, moeten nog blijken.

Het volledige rapport is hier online beschikbaar.