Regie over je kinderwens met het programma Nu Niet Zwanger

Emma [*], 22 jaar, woont in een opvanglocatie. Ze worstelt met schulden en heeft een moeilijke relatie achter de rug. Wanneer haar hulpverlener voorzichtig vraagt of ze weleens heeft nagedacht over haar kinderwens, realiseert ze zich dat ze hierbij nog nooit heeft stilgestaan. Het gesprek zet haar aan het denken over haar toekomst en helpt om haar wensen en mogelijkheden te verkennen. Ze heeft een kinderwens, maar besluit na dit gesprek eerst haar schulden aan te pakken. Met hulp van haar hulpverlener, die geschoold is als NNZ-aandachtsfunctionaris, krijgt ze toegang tot anticonceptie, waardoor ze haar kinderwens tijdelijk kan uitstellen.

Onbedoelde zwangerschappen komen vaker voor dan veel mensen denken, en de impact is groot. Uit de Monitor Seksuele Gezondheid van Rutgers (2023) blijkt dat 1 op de 8 vrouwen tussen de 19 en 49 jaar een verhoogde kans heeft op een onbedoelde zwangerschap. Dat betekent ruim 444.000 vrouwen landelijk. Tel daarbij de betrokken mannen op en je krijgt een groep ter grootte van de bevolking van Utrecht, Eindhoven en Groningen samen. 1 Voor mensen in een kwetsbare situatie is de kans om onbedoeld zwanger te worden nog groter. Dat heeft meerdere oorzaken. Vaak hebben deze mensen beperkte toegang tot anticonceptie, bijvoorbeeld door armoede of omdat ze de kennis missen om een weloverwogen keuze te maken. Ook hebben zij regelmatig minder of geen toegang tot betrouwbare informatie, lagere gezondheidsvaardigheden, onvoldoende seksuele voorlichting of te maken met psychische problemen. Daarnaast speelt het ontbreken van een steunend sociaal netwerk een belangrijke rol. Mensen in een kwetsbare situatie hebben meestal weinig of geen familie, vrienden of andere vertrouwenspersonen die kunnen meedenken, steunen of praktische hulp kunnen bieden. Hierdoor is het moeilijker om informatie te vinden, hulp te vragen of weloverwogen keuzes te maken.

Het aantal vrouwen dat risico loopt op een onbedoelde zwangerschap, blijft de afgelopen jaren stijgen. Het gaat hierbij om vrouwen van 16-29 jaar die seksueel actief zijn, geen kinderwens hebben, niet zwanger zijn en geen anticonceptie gebruiken. Vooral personen met een praktisch opleidingsniveau lopen meer risico. 2

De gevolgen van een onbedoelde zwangerschap zijn voor mensen in kwetsbare omstandigheden vaak ingrijpend. De combinatie van onvoorbereid ouderschap en een instabiele leefsituatie kan leiden tot overbelasting, mentale klachten, opvoedingsproblemen en schulden. In sommige gevallen is er een verhoogde inzet nodig van jeugdzorg, wijkteams of maatschappelijke ondersteuning. Soms leidt het zelfs tot uithuisplaatsing van een kind. Deze gevolgen raken niet alleen het individu, maar ook het gezin, en op termijn de samenleving als geheel.

Daarom is het belangrijk dat professionals in zorg en ondersteuning het gesprek aangaan over kinderwens, seksualiteit en anticonceptie. Toch gebeurt dit in de praktijk nog weinig. Veel hulpverleners ervaren handelingsverlegenheid. Ze vinden het lastig om het onderwerp aan te snijden, weten niet goed wat hun rol is, of voelen zich niet voldoende toegerust.

Een belangrijke oorzaak is dat deze thema’s vaak nog onvoldoende zijn ingebed in de werkprocessen en opleidingen van professionals. In veel organisaties ontbreken vaste momenten, protocollen of hulpmiddelen om over kinderwens of anticonceptie te praten. Het onderwerp komt meestal niet standaard aan bod bij intakegesprekken of begeleidingstrajecten, en het is zelden onderdeel van routinevragen in het sociaal domein.

Ook in opleidingen – bijvoorbeeld van sociaal werkers, verpleegkundigen of begeleiders – is er doorgaans weinig aandacht voor hoe je op een respectvolle en effectieve manier in gesprek gaat over seksualiteit, anticonceptie of kinderwens. Er is vaak onvoldoende training in gespreksvoering, kennis over anticonceptiemethoden of inzicht in de sociale en psychische factoren die iemands keuzes beïnvloeden. Daardoor voelen veel professionals zich onzeker of ontwijken ze het onderwerp liever.

Seksuele gezondheid krijgt in de regio Haaglanden vaak pas aandacht wanneer er al sprake is van een probleem, zoals een onbedoelde zwangerschap. Zo blijkt uit het rapport 3 dat het aantal tienermoeders en zwangerschapsafbrekingen in de regio relatief hoog is ten opzichte van het landelijke beeld. Ook blijkt dat jongeren veelal met vragen over anticonceptie bij het Centrum Seksuele Gezondheid (CSG) komen. Inmiddels nemen alle 9 gemeenten in Haaglanden deel aan het programma Nu Niet Zwanger (NNZ), waarmee zij inzetten op preventieve ondersteuning van (potentiële) ouders in kwetsbare situaties.

NNZ ondersteunt hulpverleners en gemeenten niet alleen om het gesprek aan te gaan, maar ook door passende begeleiding en praktische ondersteuning te bieden. Het programma beschikt bovendien over een landelijke en regionale infrastructuur die professionals helpt om snel en effectief te handelen. Alles gebeurt op een manier die aansluit bij de leefwereld van de cliënt en de dagelijkse praktijk van de professional. Want bewuste keuzes over kinderwens en voortplanting zijn een mensenrecht en essentieel voor een kansrijke start van ieder kind.

De kern van de NNZ-methodiek is het kinderwensgesprek. Waarbij de open startvraag: ‘Heb je op dit moment een kinderwens?’, uitnodigt tot reflectie. Ook biedt het de professional ruimte om samen met de cliënt stil te staan bij wensen, mogelijkheden en keuzes rondom voortplanting. In plaats van direct over anticonceptie te spreken, staat eerst de persoonlijke situatie van de cliënt centraal.

Deze kinderwensgesprekken worden gevoerd door aandachtsfunctionarissen. Dit zijn speciaal opgeleide professionals die binnen hun eigen organisatie ambassadeur zijn voor NNZ. Denk bijvoorbeeld aan jeugdverpleegkundigen, maatschappelijk werkers of woonbegeleiders. Zij voeren, na het volgen van trainingen, zelf kinderwensgesprekken met cliënten, ondersteunen collega’s bij het herkennen van signalen, en zorgen ervoor dat het thema structureel op de agenda blijft.

Tijdens een kinderwensgesprek kunnen onderwerpen als gezondheid, relaties, financiële situatie, huisvesting en mentale belasting aan bod komen. Altijd in het tempo en onder voorwaarden van de cliënt. Samen wordt verkend of en hoe een kinderwens past op dit moment. Het doel is dat de cliënt zelf bewuste en geïnformeerde keuzes kan maken. Wanneer iemand bijvoorbeeld zegt nu (nog) geen kind te willen kan, als daar behoefte aan is, gesproken worden over anticonceptie. Is er wel een wens om op korte termijn zwanger te worden? Dan kan de betrokken professional meedenken over passende ondersteuning of doorverwijzen naar bijvoorbeeld een huisarts of verloskundige.

Om een open, gelijkwaardig en respectvol gesprek te kunnen voeren, is de houding van de professional cruciaal. De training van Nu Niet Zwanger ondersteunt aandachtsfunctionarissen in het ontwikkelen van een stevige basishouding waarin presentie, zelfreflectie en oordeelloosheid centraal staan. Ze leren hoe zij hun eigen normen en waarden tijdelijk kunnen parkeren, ruimte kunnen laten voor het tempo en de beleving van de cliënt, en hoe zij moeilijke onderwerpen bespreekbaar kunnen maken zonder oordeel.

Daarnaast leren zij te werken met motiverende gespreksvoering, een methodiek waarin de regie bij de cliënt blijft en de professional de cliënt uitnodigt tot nadenken en verkennen van opties. Het gesprek wordt bewust stapsgewijs opgebouwd, te beginnen bij kinderwens, gevolgd door seksualiteit en, als dat relevant is, anticonceptie. Ook krijgen aandachtsfunctionarissen inzicht in de persoonlijke en structurele factoren die iemands keuzes beïnvloeden, zoals gebrek aan kennis, emotionele belasting, beperkte draagkracht of het ontbreken van een steunend netwerk.

Deze combinatie van houding, gesprekstechniek en inzicht zorgt ervoor dat aandachtsfunctionarissen niet alleen een gesprek kunnen voeren, maar ook echt kunnen aansluiten bij wat iemand nodig heeft – met ruimte voor nuance, twijfel en verandering.

Nu Niet Zwanger werkt lokaal en is stevig ingebed in bestaande netwerken van zorg en ondersteuning. Denk bijvoorbeeld aan samenwerking met sociale wijkteams, GGD’en, verslavingszorginstellingen, dak- en thuislozenopvang, vrouwenopvang, jeugdzorg en verstandelijk gehandicaptenzorg. In elke regio wordt aangesloten bij de bestaande overlegstructuren, zoals lokale zorgnetwerken, casuïstiekoverleggen of integrale toegangsteams van gemeenten.

Daarnaast bevordert NNZ de samenwerking tussen alle betrokken partijen – zoals gemeenten, huisartsen, wijkteams, verslavingszorg en jeugdzorg – om ervoor te zorgen dat cliënten snel en passend geholpen kunnen worden. Bijvoorbeeld met toegang tot anticonceptie, medische zorg of extra begeleiding als daar behoefte aan is.

Tot slot ondersteunt NNZ gemeenten en instellingen bij de structurele inbedding van de aanpak in beleid, werkprocessen en ketenzorg. Zo wordt het programma onderdeel van de reguliere ondersteuning, en is het niet afhankelijk van losse initiatieven of tijdelijke inzet.

De NNZ-methodiek is laagdrempelig en sluit goed aan op het dagelijkse contact dat hulpverleners hebben met cliënten. Toch zijn er ook situaties waarin extra ondersteuning nodig is, bijvoorbeeld bij complexe casussen, twijfels over de juiste aanpak, of wanneer er behoefte is aan financiering voor anticonceptie. In zulke gevallen kunnen aandachtsfunctionarissen overleggen met de inhoudelijk coördinatoren van het NNZ-team bij de GGD.

De inhoudelijk coördinatoren denken mee over de casus, helpen bij het vinden van passende oplossingen of kunnen de hele casus overnemen. Ook beoordelen ze of inzet vanuit het NNZ-budget mogelijk is. Een cliënt wordt dan aangemeld bij het GGD-team voor aanvullende begeleiding, medische afstemming of vergoeding van anticonceptie.

Een goed voorbeeld van hoe aandachtsfunctionarissen structureel bijdragen aan het succes van NNZ is Jeugdformaat. Binnen deze jeugdzorgorganisatie zijn aandachtsfunctionarissen actief in verschillende teams. Zij voeren niet alleen kinderwensgesprekken met cliënten, maar spelen ook een belangrijke rol in de scholing van hun collega’s.

Via het interne opleidingsplatform van Jeugdformaat, ontwikkelen zij samen met een inhoudelijk coördinator trainingen over kinderwensverkenning als onderdeel van bredere scholing over seksualiteit en relaties. Medewerkers zoals schoolmaatschappelijk werkers, gedragswetenschappers en jeugdzorgprofessionals nemen hieraan deel. Zo wordt NNZ stevig ingebed in de dagelijkse praktijk en in het scholingsaanbod van de organisatie.

Hulpverleners die met NNZ werken, benadrukken de waarde van het programma en de impact op hun cliënten. Zo vertelt een aandachtsfunctionaris:

‘Het is zeer waardevol om gesprekken te voeren, zodat onze doelgroep zelf regie heeft over wat er met hun leven gebeurt. Het is belangrijk om hen na te laten denken over wat ze willen, hoe ze hun leven zien en samen te bedenken wat daarvoor nodig is.’

Een andere aandachtsfunctionaris waardeert vooral de laagdrempeligheid van de methodiek:

‘Gesprekken over kinderwensverkenning en de mogelijkheid om financiële ondersteuning te bieden voor anticonceptie, maken het eenvoudiger om cliënten te helpen hun kinderwens uit te stellen, als ze dat willen.’

Nu Niet Zwanger is in 2020 gestart in Den Haag. Sinds eind 2024 is het programma actief in alle 9 gemeenten binnen regio Haaglanden (zie kaartje). GGD Haaglanden coördineert de uitvoering en verzorgt trainingen en ondersteuning voor zowel aandachtsfunctionarissen als andere professionals uit het sociaal en medisch domein, zoals jeugdartsen, maatschappelijk werkers, medewerkers van wijkteams, jeugdzorgprofessionals en begeleiders in de opvang.

Het NNZ-team van GGD Haaglanden bestaat uit 3 inhoudelijk coördinatoren, een projectleider en een projectondersteuner. Zij bieden inhoudelijke ondersteuning bij de implementatie, denken mee bij complexe casuïstiek en verzorgen bij- en nascholingen over de methodiek en verdiepende bijeenkomsten over aanvullende thema’s, zoals de invloed van sociale media op reproductieve gezondheid. Daarnaast adviseren ze organisaties over hoe zij Nu Niet Zwanger structureel kunnen inbedden in hun werkwijze. Ook beheren zij het regionale anticonceptiebudget en kunnen zij, samen met professionals en organisaties, verkennen welke ondersteuning passend is in specifieke situaties.

Nu Niet Zwanger werkt het beste wanneer verschillende organisaties in een regio samenwerken. Gemeenten, GGD’en, hulpverleners en medische partners zoals huisartsen, verloskundigen en ziekenhuizen bundelen hun krachten. Zo zorgen ze ervoor dat cliënten, waar ze ook wonen, gelijke toegang krijgen tot goede ondersteuning.

In deze regionale netwerken wisselen professionals en organisaties ervaringen en kennis uit. Dit versterkt de verbinding tussen het sociaal en medisch domein en maakt het makkelijker om samen passende hulp te bieden. Door verantwoordelijkheid te delen kunnen zij flexibel inspelen op de leefwereld van cliënten en voorkomen dat mensen tussen wal en schip vallen.

Een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) van Nu Niet Zwanger uit 2020 laat duidelijk zien dat deze samenwerking loont. 9 De kosten per deelnemer bedragen ongeveer €403, terwijl de maatschappelijke baten variëren tussen €6.820 en €52.070, afhankelijk van de situatie van de cliënt. Deze baten bestaan onder meer uit besparingen op zorgkosten, jeugdzorg en maatschappelijke ondersteuning die anders nodig zouden zijn bij een onbedoelde zwangerschap. Dit betekent dat het programma voor elke geïnvesteerde euro een flinke maatschappelijke winst oplevert.

De MKBA benadrukt niet alleen het financiële voordeel, maar ook de waarde voor cliënten zelf. Door NNZ ervaren zij meer rust en regie over hun kinderwens, wat bijdraagt aan hun zelfvertrouwen en toekomstperspectief. Deze persoonlijke winst vormt de kern van het succes van het programma.

Professionals waarderen NNZ vooral omdat het hen handvatten biedt om het gesprek over een gevoelig onderwerp respectvol en effectief te voeren. Dit helpt cliënten beter geïnformeerd te raken en gemotiveerd te worden om zelf keuzes te maken die bij hun situatie passen.

Kortom: door deze structurele regionale samenwerking en duurzame financiering kunnen gemeenten en zorg- en welzijnsorganisaties het programma succesvol voortzetten. Zo maken zij een wezenlijk verschil voor mensen in kwetsbare omstandigheden en bouwen ze samen aan een gezondere toekomst.

Nu Niet Zwanger laat zien dat het wel mogelijk is om het gesprek over kinderwens, seksualiteit en anticonceptie op een respectvolle manier te voeren – ook in complexe situaties. Door professionals te trainen, samenwerking te versterken en ondersteuning toegankelijk te maken, helpt NNZ mensen in kwetsbare omstandigheden om regie te nemen over hun toekomst.

In regio Haaglanden is inmiddels een stevig netwerk ontstaan waarin gemeenten, zorg- en welzijnsorganisaties en professionals samen optrekken. Deze aanpak werkt en kan ook in uw organisatie of wijk het verschil maken!

Bent u benieuwd hoe Nu Niet Zwanger in uw organisatie kan worden ingezet? Het NNZ-team van GGD Haaglanden denkt graag mee over implementatie, scholing en samenwerking. Samen bouwen we aan een toekomst waarin iedere zwangerschap een bewuste keuze is.