Mentale gezondheid en de fysieke leefomgeving

Er zijn groeiende zorgen over hoe het gaat met de mentale gezondheid van de Nederlandse bevolking. In de Volksgezondheid Toekomst Verkenning (VTV) van 2020 en 2024 wordt mentale gezondheid als een van de grootste gezondheidsrisico’s voor de toekomst genoemd. De voorspelling is dat de mentale gezondheid van de inwoners in Nederland nog meer onder druk zal komen te staan. 1, 2 In de regio Haaglanden speelt dit ook: ruim de helft van de volwassen inwoners voelt zich matig tot (zeer) ernstig eenzaam, bijna een kwart van hen ervaart (heel) veel stress, en ruim een kwart ervaart psychische klachten. 3 Om hier verandering in te brengen, is er landelijk beleid opgesteld en zijn er verschillende programma’s gestart, zoals de landelijke aanpak Mentale gezondheid: van ons allemaal en het landelijke Meerjarenprogramma Depressiepreventie (MJP DP). 4 Mentale gezondheid wordt beïnvloed door sociale, economische en culturele leefomstandigheden. Om de mentale gezondheid te verbeteren, moeten maatregelen en interventies dus in samenhang worden ingezet voor verschillende doelgroepen en hun leefomgeving. Daarom is er in deze programma’s en interventies aandacht voor al deze onderwerpen en voor samenwerking tussen de verschillende beleidsdomeinen. 5

Toch valt op dat in de huidige programma’s en interventies vooral aandacht is voor de sociale leefomgeving en nog weinig voor de fysieke leefomgeving. Neem bijvoorbeeld de interventie Welzijn op Recept, waarin huisartsen onder andere (samen) wandelen voorschrijven. Bij die interventies gaat het vooral om hoe de leefomgeving wordt benut, maar niet over het ontwerp, de inrichting en het beheer van die fysieke omgeving.

Daarnaast kan de fysieke leefomgeving zowel een positieve als negatieve invloed hebben op een gezonde leefstijl en gezonde dagelijkse gedragingen. Een omgeving met beperkte buurtvoorzieningen kan inwoners bijvoorbeeld afhankelijk maken van de auto, waardoor spontane ontmoetingen op straat minder waarschijnlijk zijn. 6 Voorzieningen als parken, speeltuintjes en openbare sportvelden en een aantrekkelijke en beweegvriendelijke inrichting van de openbare ruimte, kunnen daarentegen juist sociale interacties bevorderen. En sociale interactie is van groot belang voor onze ontwikkeling en ons welbevinden. Een gezond sociaal netwerk omvat naast diepgaandere relaties met familie en vrienden, ook oppervlakkigere contacten en terloopse ontmoetingen met bijvoorbeeld buren en buurtgenoten. Een (ervaren) gebrek aan een sociaal netwerk hangt samen met ervaren eenzaamheid en kan leiden tot gezondheidsrisico’s zoals depressie.

Tenslotte wordt er nog volop onderzoek gedaan, zoals in het Europese Equal-Life project. Dit onderzoek kijkt naar de invloed van factoren in de fysieke en sociale omgeving en interne fysiologische factoren (zoals biomarkers op het gebied van metabolisme, eiwitvorming, etc.) – tezamen het exposoom – op de mentale gezondheid en cognitieve ontwikkeling van kinderen. Hierbij wordt een samenhang gezien met verschillende factoren in de fysieke omgeving, zoals afstand tot drukke wegen, aanwezigheid van groen en bebouwingsdichtheid. De bevindingen worden nu vertaald naar aanbevelingen voor maatregelen en beleid. 10, 11

Vooral in kwetsbare wijken is er meer blootstelling aan schadelijke milieufactoren. Ten opzichte van andere wijken liggen kwetsbare wijken vaker in de nabijheid van snelwegen of fabrieken, zijn de woningen van mindere kwaliteit en is het binnenmilieu minder gezond. In deze wijken hebben inwoners ook vaker te maken met andere stressoren die kunnen leiden tot chronische stress, zoals geldzorgen en criminaliteit. Hierdoor zijn ze gevoeliger voor het ontwikkelen van mentale gezondheidsproblemen als gevolg van de leefomgeving. Juist in kwetsbare wijken liggen kansen in de leefomgeving om mentale gezondheid te verbeteren: door het aanpakken van gezondheidsbedreigende milieufactoren en aandacht te hebben voor gezondheidsbevorderende factoren, zoals spelen, bewegen, ontmoeten en groen.

De afdeling Leefomgeving van GGD Haaglanden is dagelijks bezig met het beschermen en bevorderen van de mentale gezondheid via de leefomgeving. Adviseurs gezonde leefomgeving zitten bij een aantal gemeenten in Haaglanden aan tafel om (mentale) gezondheid mee te laten wegen bij ruimtelijke ontwikkelingen. Plannen variëren van de uitbreiding van een enkele school tot gebiedsontwikkelingen met duizenden woningen. De adviseurs beoordelen wat de gezondheidsrisico’s en kansen op de beoogde locaties zijn en geven advies over hoe het gebied het beste kan worden ingericht.

In sommige gemeenten heeft de afdeling een extra opdracht. Binnen het wijkprogramma wijkpreventieaanpak in Den Haag, werkt de afdeling Leefomgeving samen met de afdeling Gezondheidsbevordering van GGD Haaglanden én inwoners om verbeteringen in de sociale en fysieke leefomgeving te realiseren.
Inwoners bedenken en werken met elkaar aan een groenere, uitnodigende leefomgeving en profiteren zo van sociale contacten, mogelijkheden tot bewegen, en de positieve effecten van groen op de manier die bij hen past. Bijvoorbeeld bij de binnentuinen in Den Haag Zuidwest, en pleinen in de Haagse wijk Transvaal. Ook werkt de afdeling regionaal met alle gemeenten in de regio Haaglanden samen aan het verbeteren van de luchtkwaliteit. Daarbij komen verschillende thema’s aan bod, zoals gezonde en schone mobiliteit en houtstook.

Alleen door goede samenwerking tussen het zorgdomein, het sociaal domein en het fysieke domein, kan de leefomgeving effectief meegenomen worden in aanpakken ter verbetering van mentale gezondheid. Zowel in de wijk, de zorg als in het beleid.

Want leefomgevingsthema’s zoals groen, milieu, verkeer en vervoer, water en speelruimte zijn binnen een gemeente vrijwel altijd belegd in het fysieke domein. En binnen het fysieke domein van gemeenten, maar ook bij projectontwikkelaars, ontwerpers en woningcorporaties, komt steeds meer kennis over het realiseren van een mentaal gezonde woon- en leefomgeving. 10 jaar geleden was bijvoorbeeld het stressherstellende effect van groen nog vrijwel onbekend. Nu wordt de 3-30-300-regel (uitzicht op 3 bomen, 30% schaduw op straat en op 300 meter afstand een groengebied, zie kader) met groot enthousiasme ontvangen en toegepast.

Met input van het sociaal domein over welke problemen er spelen en wat er nodig is, kunnen in de leefomgeving gerichte maatregelen worden getroffen. De GGD kan hierin ook adviseren. Het fysieke en het sociaal domein hebben elkaar daarnaast ook nodig. We weten inmiddels dat fysieke ingrepen die gezond gedrag bevorderen, zoals beweegroutes of beweegtoestellen, het beste werken als er ook een sociaal programma aan gekoppeld is.

Het is een grote uitdaging om bij ruimtelijke plannen (mentale) gezondheid de plek te geven die nodig is. Evenzo is het een uitdaging om de fysieke leefomgeving mee te nemen in programma’s rondom mentale gezondheid. De kennis is er. Met samenwerking tussen het sociaal domein en het fysieke domein kunnen we de leefomgeving inzetten als preventiemiddel en medicijn.